در دهههای اخیر، رشد سریع صنایع تولیدی و توسعه خطوط انتقال مواد باعث افزایش مصرف تسمههای نقاله (Conveyor Belts) در سراسر جهان شده است. این تسمهها معمولاً از دو ماده اصلی ساخته میشوند: PVC (پلیوینیل کلراید) و Rubber (لاستیک طبیعی یا مصنوعی).
با افزایش حجم استفاده، حجم پسماند ناشی از تسمههای فرسوده نیز رشد چشمگیری یافته است. در نتیجه، بازیافت صنعتی این مواد به یکی از ضرورتهای مهم در مدیریت پسماند صنعتی و حفاظت از محیط زیست تبدیل شده است.
در ایران نیز با گسترش صنایع معدنی، غذایی، فولادی و بستهبندی، تقاضا برای تسمههای صنعتی افزایش یافته و ضرورت ایجاد سیستمهای بازیافت صنعتی تسمههای PVC و Rubber بیش از پیش احساس میشود.
بر اساس آمارهای منتشرشده توسط گمرک جمهوری اسلامی ایران، سالانه هزاران متر تسمه نقاله از نوع PVC و Rubber وارد کشور میشود یا در داخل تولید میگردد.
بیشترین مصرف این تسمهها مربوط به صنایع زیر است:
صنایع معدنی و فولاد
صنایع غذایی و بستهبندی
کارخانجات سیمان و پتروشیمی
صنایع خودروسازی و تولید قطعات مکانیکی
این حجم بالا از مصرف بهطور طبیعی پس از چند سال منجر به انباشت حجم زیادی از تسمههای فرسوده و بلااستفاده میشود که در حال حاضر بخش زیادی از آنها در انبارها یا محلهای دفن زباله صنعتی رها میگردند.
تسمههای PVC از پلیوینیل کلراید به همراه افزودنیهایی مانند نرمکنندهها (Plasticizers)، تثبیتکنندهها و الیاف تقویتی ساخته میشوند.
مشکل اصلی بازیافت این مواد، حضور کلر در ساختار آن است که در فرآیند حرارتی ممکن است گازهای سمی مانند HCl تولید کند. بنابراین بازیافت این تسمهها نیازمند فناوریهای خاصی مانند پیرولیز کنترلشده یا بازیافت مکانیکی سرد است.
تسمههای لاستیکی معمولاً از ترکیب لاستیک طبیعی (NR) یا مصنوعی (SBR, NBR) با منجیدهای فلزی یا نخی ساخته میشوند.
چالش اصلی در بازیافت لاستیک، ساختار شبکهای و ولکانیزهشده آن است که تجزیه مجددش دشوار میباشد. با این حال، فناوریهایی مانند دیوولکانیزاسیون (Devulcanization) و خردایش مکانیکی امکان بازیافت آن را فراهم کردهاند.
در دنیا روشهای متعددی برای بازیافت تسمههای صنعتی وجود دارد که میتوان با توجه به شرایط ایران، برخی از آنها را بومیسازی کرد:
در این روش تسمهها پس از شستوشو، خرد و آسیاب میشوند تا به ذرات ریزتر تبدیل شوند.
در مورد PVC: پودر حاصل میتواند در تولید کفپوشها یا محصولات ساختمانی استفاده شود.
در مورد Rubber: دانههای لاستیکی (Rubber Granules) در تولید کفپوشهای ورزشی یا آسفالت لاستیکی به کار میروند.
در این روش تسمهها در دمای بالا و در محیط بدون اکسیژن تجزیه میشوند تا گاز، روغن صنعتی و کربن بلک تولید شود.
این روش بهویژه برای تسمههای لاستیکی مفید است.
نیاز به تجهیزات مقاوم و کنترل دقیق آلودگی دارد.
در فرآیندهایی مانند دیوولکانیزاسیون شیمیایی یا انحلال انتخابی PVC، ساختار مولکولی مواد تجزیه شده و قابل استفاده مجدد میگردد.
این روش هنوز در ایران رایج نیست اما میتواند در مراکز پژوهشی توسعه یابد.
با توجه به قیمت بالای مواد اولیه وارداتی، استفاده مجدد از مواد بازیافتی میتواند هزینه تولید تسمههای جدید را تا ۳۰ درصد کاهش دهد.
علاوه بر این، بازیافت صنعتی تسمهها میتواند منبع درآمد جدیدی برای شرکتهای فعال در حوزه لجستیک و انتقال مواد ایجاد کند.
دفن تسمههای PVC و Rubber میتواند منجر به آلودگی خاک و آبهای زیرزمینی شود. بازیافت آنها باعث کاهش انتشار گازهای گلخانهای، صرفهجویی در مصرف انرژی و کاهش وابستگی به مواد پتروشیمیایی خواهد شد.
در ایران ظرفیتهای مناسبی برای ایجاد واحدهای بازیافت تسمههای صنعتی وجود دارد، از جمله:
وجود صنایع بزرگ مصرفکننده تسمه (فولاد، سیمان، پتروشیمی)
دسترسی به تجهیزات خردایش و تفکیک صنعتی
نیروی انسانی متخصص در حوزه پلیمر و مکانیک
امکان همکاری با شرکتهای دانشبنیان برای توسعه فناوریهای بازیافت
با این حال، چالشهایی مانند نبود زیرساختهای جمعآوری تسمههای فرسوده، هزینه بالای فناوریهای نوین و کمبود مشوقهای دولتی، سرعت توسعه این حوزه را کاهش داده است.
سرمایهگذاری در فناوریهای Devulcanization و Pyrolysis.
تدوین استاندارد ملی برای بازیافت تسمههای PVC و Rubber.
ارائه تسهیلات مالی و معافیتهای مالیاتی برای صنایع بازیافت.
همکاری میان وزارت صمت، سازمان محیطزیست و شرکتهای دانشبنیان.
بازیافت صنعتی تسمههای PVC و Rubber در ایران نهتنها یک ضرورت زیستمحیطی، بلکه یک فرصت اقتصادی ارزشمند است.
با توسعه فناوریهای بازیافت و حمایت از سرمایهگذاری در این حوزه، میتوان علاوه بر کاهش آلودگی، زمینه تولید مواد اولیه ثانویه و اشتغال پایدار را فراهم کرد.
در دنیای امروز، صنعتی موفق است که بهجای دورریختن منابع، آنها را دوباره به چرخه تولید بازگرداند — و بازیافت تسمههای صنعتی، یکی از گامهای مؤثر در این مسیر است.
